Informacje kulturalne o Regionie
Gmina
Kosów Lacki
Dane:
Powierzchnia: 200,17 km2
Liczba mieszkańców: 6784.
Adres kontaktowy: ul. Kolejowa 2, 08-330 Kosów Lacki,
tel.: 25 787 91 05,
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Początki dziejów Kosowa zanurzają się głęboko w odmęty średniowiecza. Ziemia, na której znajduje się Kosów Lacki (dawniej Kossowo), siedziba rodu Kosowskich herbu Ciołek, była od wieków położona na pograniczu Mazowsza i Podlasia. Początki historii miejscowości, jak to zwykle bywa, giną w pomroce dziejów. Wprawdzie niekiedy próbuje się utożsamiać z naszym Kosowem wieś o podobnej nazwie zapisaną w dokumencie Konrada Mazowieckiego z ok. 1230 r., jednak niesłusznie, gdyż chodzi tu o zupełnie inną osadę należącą do dóbr biskupstwa płockiego. Pomijając więc zbędne spekulacje co do ustalenia XIII-wiecznych tropów, wskażmy jedynie, iż wspomniany już ród Kosowskich osiadły tu w pierwszej połowie XV w. niemal nieprzerwanie dziedziczył miejscowość do schyłku wieku XVIII, potem zaś nastąpił czas innego ważnego w dziejach Kosowa rodu – Kuszellów. Spójrzmy jednak chwilowo na pasjonujący a burzliwy okres sprzed pojawienia się Marcina z Ciołkowa, który potem pisał się „z Kosowa, herbu Ciołek”.
Druga połowa XIII wieku i wiek XIV były katastrofalne w skutkach dla tych terenów. Okres ten przyniósł ze sobą niemal całkowite zniszczenie osadnictwa wiejskiego miedzy Bugiem i Liwcem. Były to lata największych, długotrwałych i wyniszczających walk o ziemie pogranicza mazowiecko-jaćwiesko-ruskiego. Najpierw niszczyły je najazdy Jaćwingów i Prusów, następnie Litwinów; trwała rywalizacja o te obszary pomiędzy książętami ruskimi i mazowieckimi. W drugiej połowie XIV wieku docierali tu również Krzyżacy. Około połowy tego wieku przesunięciu uległa dotychczasowa granica Mazowsza z ziemią drohicką, należącą wcześniej do księstwa halicko-włodzimierskiego, pozostającego pod władztwem Romanowiczów. Dotychczas biegła ona wzdłuż rzeczek: Nurca, Mieni i Lizy, a na odcinku po lewej stronie rzeki Bug, najprawdopodobniej rzeczką Cetynią. Od połowy XIV w. została poprowadzona sztucznie przez środek kasztelanii święckiej, której wschodnia część znalazła się w obrębie Wielkiego Księstwa Litewskiego, a na południu, częściowo rzeką Liwcem zaś od okolic Węgrowa i Starejwsi lądem poprzez puszczę maleszewską.
W części ziemi drohickiej przyłączonej do Litwy znalazły się również okolice Kosowa. Odtąd, aż do 1569 r., z krótkimi przerwami, tereny te wchodziły w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Unia Polski z Litwą w końcu XIV wieku oraz zaprzestanie wzajemnych walk, stały się czynnikiem sprzyjającym dla zapoczątkowania ponownego zasiedlania tych ziem. W 1390 r. ziemię drohicką dostał jako lenno od króla Władysława Jagiełły książę mazowiecki Janusz I. Osadził on na wschodnim Mazowszu setki rodzin rycerskich z tak zwanego „Starego Mazowsza”, czyli z okolic Płocka, Warszawy, Zakroczymia, Ciechanowa. Jednak w ziemi drohickiej książę Janusz nie zdołał rozwinąć na szerszą skalę prowadzonej przez siebie akcji osadniczej, jaką z powodzeniem zdołał przeprowadzić w sąsiednich ziemiach: łomżyńskiej, wiskiej, nurskiej. Powodem był zbyt krótki okres czasu, w którym władał Podlasiem i niespokojna sytuacja na tych terenach aż do bitwy grunwaldzkiej w 1410 roku. Jeszcze w 1394 roku., a więc cztery lata po nadaniu ziemi drohickiej chrześcijańskiemu władcy – ks. Januszowi, Krzyżacy urządzili łupieską wyprawę w okolice Drohiczyna, podczas której ziemię drohicką, jak pisał kronikarz krzyżacki: „ogniem i mieczem spustoszyli i wielu ludzi pozabijali, a innych uprowadzili w niewolę”. Z pewnością taka sytuacja nie zachęcała do osiedlania się na tym obszarze.
W roku 1417 wielki książę litewski Witold nadał wieś Marcinowi z Ciołkowa – rycerzowi i staroście dóbr biskupich w Pułtusku. Otrzymał on Kosów na prawie feudalnym, co oznaczało, że miał obowiązek stawić się zbrojnie na każdą wyprawie a jego włościanie musieli uczestniczyć w naprawach zamków.
Dzięki fundacji Marcina (lub jego syna Andrzeja) wzniesiony został pierwszy kościół pw. Nawiedzenia NMP i św. Józefa, a w roku 1425 została tu erygowana parafia. Kosowscy pozostając we władaniu miejscowością do XVIII w. byli najważniejszymi i uczynnymi kolatorami.
Warto też wspomnieć, iż w 1530 r. w części Kosowa zwanej „ruską” istniała prawosławna cerkiew pw. Narodzenia NMP, która po unii w 1596 roku została zamieniona na cerkiew unicką. W połowie XVIII wieku jej kolatorem był Wawrzyniec Wojciech Kossowski h. Ciołek (zm. po 1753), miecznik podlaski i wojski drohicki (1717-1752). Jeszcze za czasów tego zasłużonego rodu Kosów otrzymał prawa miejskie, na mocy przywileju Stanisława Augusta Poniatowskiego nadanego w 1778 r. Franciszkowi Marcelemu Kosowskiemu podkomorzemu drohickiemu (choć wzmiankowano o Kosowie jako mieście już w 1723 r.). Wiązało się z tym prawo do jarmarków (19 marca, 15 maja – trzydniowy) i targów (wtorek, piątek). Tenże sam Franciszek Marceli poślubił Ludwikę Kuszell, córkę stolnika podlaskiego Michała. W ten sposób w Kosowie pojawił się kolejny ród, którego obecność byłą brzemienna dla rozwoju miejscowości. Jego przedstawiciele kolejno stawali się właścicielami majątków Niwiski, Nowa Wieś Kosowska, Hulidów (majątek w Kosowie). Administrował tymi dobrami Ignacy Kuszell, potem jego spadkobiercy. Edmundowi Kuszellowi zawdzięczamy stojący do dziś neogotycki kościół parafialny pobudowany (1906-1907) wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego – pierwszego dziekana Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej i założyciela Towarzystwa Opieki nas Zabytkami Przeszłości. Dodatkowym smaczkiem, jest akwarela, którą Dziekoński namalował zaraz po ukończeniu budowy. Jest to jedyny tak dokładny wizerunek pierwotnego kształtu świątyni, która uległa częściowemu zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Tenże Edmund wzniósł także w II połowie XIX wieku piękny dworek ulokowany w majątku Kosów Hulidów (obecnie ul. Pańska).
W miejscu obecnego stadionu sportowego stał niegdyś, a mowa tu o wieku XVIII spory dwór, z którego jednak pozostała jedynie narożna kapliczka ze św. Janem Nepomucenem w pozostałościach kamiennego muru.
W wieku XX właściciele stojącego w tym samym miejscu dworu (choć był to już inny budynek i inne zagospodarowanie całego terenu) właścicielami byli państwo Dytlowie. Niemal w przeddzień II wojny światowej odkupił to od nich Feliks Woliński, który wespół z Ludwikiem Andryczem (dziadkiem Niny Andrycz) był właścicielem dobrze prosperującej na „Stajni Lubicz” w Warszawie. Zakup majątku na Podlasiu powodowany był chęcią założenia w nim hodowli. Plany pokrzyżowały działania wojenne a sam dwór spłonął w 1944 r. podpalony przez ustępujących Niemców.
Żydzi. Przez blisko 200 lat swojej historii, do czasów II wojny światowej, Kosów był miasteczkiem, w którym spotykały się dwie kultury: polska i żydowska. Wedle niektórych szacunków były okresy, kiedy Żydzi stanowili nawet ponad 90% ludności. Pierwsze wzmianki o gminie żydowskiej w Kosowie (podległej okręgowi węgrowskiemu) zaistniały oficjalnie w 1755 r., niemniej na pewno nie jest można wiązać tego z dotarciem tu pierwszej grupy starozakonnych. Zwłaszcza, że pojawiające się już trzydzieści lat wcześniej pogłoski o ośrodku miejskim miały zapewne związek z napływem ludności żydowskiej, która nierzadko stanowiła czynnik „miastotwórczy”. Wszak – odmiennie od polskiej ludności katolickiej, która z dawien dawna zajmowała się uprawą roli – Żydzi zajmowali się głównie handlem i przemysłem (w szerokim słowa znaczeniu). Stąd też jeszcze w pierwszych dekadach XX wieku odnajdujemy na kosowskim rynku żydowski wyszynk z małym browarem, krawców, sklepikarzy i poważniejszych handlarzy. Jeszcze w XVIII wieku wzniesiono tu piękną drewnianą bożnicę. Do dziś jednak zachowała się jedynie murowana bożnica z początku XX w. (do niedawna spełniająca funkcję młyna elektrycznego) oraz mykwa, w której obecnie mieści się posterunek policji. Warto też zwrócić uwagę na pozostałości kirkutu, które można zaobserwować jadąc z Sokołowa Podlaskiego po prawej stronie w odległości około 2 km. przed Kosowem. Najjaskrawszym jednak śladem obecności Żydów w Kosowie jest centrum miasta z charakterystyczną gęstą zabudową kamieniczek, do których wchodzi się bezpośrednio z ulicy. Jeszcze niedawno można było na większości z nich zauważyć ślady po mezuzach. Dziś jest to praktycznie niemożliwe. Kosowscy Żydzi zakończyli swój żywot w Treblince w latach 1942-43. Tym samym umarła dwukulturowość miejscowości. Części Żydów udało się wprawdzie zbiec przed likwidacją miejscowego getta, ale były to przypadki jednostkowe.
Kilkanaście macew pochodzących z Kosowa znajduje się w Muzeum Walk i Męczeństwa w Treblince. Zostały odnalezione na tzw. „Czarnej Drodze” łączącej obóz zagłady z obozem pracy. Niemieccy naziści używali nagrobków żydowskich jako materiału budowlanego.
El Greco. Niewątpliwie najważniejszym i najszerzej dyskutowanym wydarzeniem związanym z Kosowem było odkrycie tu w r.1964 pociemniałego i częściowo przemalowanego obrazu, który fascynował od pierwszego wejrzenia, a wyobrażał św. Franciszka w ekstazie. Jego atrybucja przypisująca autorstwo hiszpańskiemu mistrzowi El Greco potwierdzona została po dziesięciu latach podczas konserwacji, kiedy odsłonięto sygnaturę malarza: Domenicos Theotocop…[oulos], tak brzmiało jego prawdziwe nazwisko. Odkrycie sprawiło, że przez wiele tygodni ta niewielka miejscowość była „języczkiem u wagi” polskiej prasy – od najważniejszych ogólnopolskich dzienników, po periodyki regionalne całego kraju. Samo miasteczko stało się ważnym ośrodkiem i celem specyficznej turystyki, mieszkańcy do dziś mówią o setkach osób. A zaczęło się prozaicznie. Izabella Galicka i Hanna Sygietyńska, dwie młode historyczki sztuki z Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk wraz z fotografem przybyły do Kosowa Lackiego, przygotowując do publikacji Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, którego były autorkami i redaktorkami. Tylko przypadkiem będąc na plebanii (dzięki otwartym drzwiom z kancelarii do mieszkania proboszcza) zwróciły uwagę na obraz wiszący tam na ścianie. Ksiądz nie znał jego pochodzenia. Odkrywczynie po niemal dwóch latach pracy nad obrazem – analizy stylowej i porównawczej, opublikowały artykuł w „Biuletynie Historii Sztuki” p.t. Nieznany obraz w Kosowie z serii franciszkańskiej El Greca, przypisując dzieło samemu mistrzowi. Niestety autorkami tezy były nader młode badaczki, toteż nie doczekały się uznania w środowisku, a i prasa pokpiwała z nich, publikując satyryczne wierszyki. Np. („Przekrój” maj 1967):
W jednej dalekiej krześcijańskiej parafii,
Cud nadzwyczajny właśnie się przytrafił,
Przyuważyły dwie młodziutkie panie
Obraz na ścianie.
Podniosły zaraz naukowy raban,
Dziadek się nie zna bo dziadek jest caban,
Powstała z tego dość grubaśna teka,
Że to EL Greca.
Ruszyły zaraz w tamtą stronę
Specjalisty i inne uczone
I wygłaszały swe opinie cenne,
Każden odmienne.
Jeden, że ręka całkiem nie typowa,
Drugi, że znowu nie najklawsza głowa,
Trzeci, że głowa od bidy obleci –
Całkiem jak dzieci.
Sklęły się dosyć, tyle że uczenie,
Nawet z Giszpanii przyszło zaświadczenie,
Że to L. Greka będzie murowane,
Na niewidziane.
Żyć się już całkiem nie da na plebanii,
Takie ci tłumy walą, moja pani.
Każden udaje, że wstąpił na mleko,
Przez te L. Greko.
Rzucają ludzie swoje interesy,
Jadą Trabanty, jadą Mercedesy,
Widać dopiero jak głęboko sięga
Sztuki potęga.
Dziadek się trzyma, ale mówiąc szczerze,
W końcu się chyba dziadek też wybierze,
Ktoś w końcu stanąć musi przed portretem
Z autorytetem”
Galicka i Sygietyńska pozwoliły sobie wtedy na miła ripostę:
Drogi nasz Ludwiku oraz Jerzy Kernie,
Za to, że Pan sprawę przedstawił tak wiernie
Pozostajemy wdzięczne niesłychanie,
Z pozdrowieniami – dwie młodziutkie panie.
Z drugiej strony zamieszczano także artykuły, w których starano się wyjaśnić, jak obraz ten mógł się znaleźć na plebanii w niewielkiej podlaskiej miejscowości. Przedstawiano różne wersje proweniencji obrazu, inspirowane wypowiedziami jego rzekomych pierwotnych właścicieli lub ich potomków. Sięgano do legendy napoleońskiego szwoleżera, który miał przywieźć obraz z Hiszpanii. Puszczano wodze wyobraźni. Podkreślano zarazem, iż kosowski obraz jest jednym z wielu ujęć św. Franciszka, jakie wyszły spod ręki El Greca. Największe autorytety w dziedzinie historii sztuki wyrażały swój sceptycyzm w stosunku do autorstwa. Spekulacje ucięły wyniki zabiegów konserwatorskich. Od 2003 roku obraz jest eksponowany w siedleckim Muzeum Diecezjalnym.
Treblinka. „Treblinka, to brzmi ładnie, myśli sobie tego ranka Aaron Eisenstein. Brzmi jak imię ślicznej dziewczyny. W tym słowie słuchać muzykę. No, pożyjemy zobaczymy” – rozmyślał skromnie żyjący Żyd z Kalischken w opowiadaniu Arno Surminskiego. Snuł te myśli na chwilę przed wejściem do pociągu, będąc przekonanym, iż jedzie wybrać dom w którym zamieszka ze swoją rodziną. Literacka postać Eisentsteina nie była odosobniona. Często bowiem było tak, że jadący do obozu zagłady – czy to będzie Treblinka, Oświęcim, Bełżec, czy Sobibor – nie zdawali sobie sprawy z dramatu swojej sytuacji. Może chciano w ten sposób wyprzeć zbliżającą się traumę, a może to efekt tego, że niewiele się o faktycznej działalności obozów mówiło, bo raczej nie zdarzali się naoczni świadkowie. Początki, jak to zwykle bywa – były prozaiczne. W trójkącie niewielkich wiosek: Wólki Okrąglik, Poniatowa i Maliszewy znajdowała się żwirownia Mariana Łopuszyńskiego. Oddalona była o 6 km od stacji kolejowej w Treblince, a że złoża kruszcu były obfite przedsiębiorczy właściciel zadbał, aby doprowadzić do niej tory kolejowe dochodzące do głównej linii Sokołów Podlaski-Małkinia. Okupacyjne władze niemieckie zwróciły na to miejsce szczególną uwagę w czasie planowania napaści na Związek Radziecki. Wtedy właśnie wybudowano betonową drogę łączącą Treblinkę z Kosowem Lackim czerpiąc materiał z tej żwirowni. Ernst Gramss natomiast – starosta powiatowy rezydujący w Sokołowie Podlaskim – zawiązał spółkę zajmującą się produkcją betoniarską również opartą na surowcu pozyskiwanym z Treblinki. Po napaści na Związek Radziecki pojawiły się problemy z pozyskiwaniem taniej siły roboczej, toteż Gramss postanowił utworzyć karny obóz pracy „celem zwalczania szkodliwego dla narodu zachowania się jednostek”. Zsyłany miał tam być „oportunistyczny element” z powiatu sokołowsko-węgrowskiego lekceważący rozporządzenia okupanta. Komendantem został Theo von Eupen a sam obóz nazwano początkowo „Arbeitserziehungslager”, czyli „Wychowawczy Obóz Pracy”, potem zaś nadano mu już oficjalną nazwę „Der SS – und Polizeiführer im Distrikt Warschau Arbeitslager Treblinka”. Obóz istniał oficjalnie od 15 XI 1941 r. do 23 VII 1944 r. i w odróżnieniu od obozu zagłady Żydów nosił nazwę Treblinka I.
Historia obozu Treblinka II zaczyna się w pod Berlinem w miejscowości Wannsee 20 I 1942 r. Wtedy to pod przewodnictwem Reinharda Heydricha, jednego z wyższych rangą funkcjonariuszy SS, odbyła się konferencja, na której ustalono zasady „ostatecznego rozwiązania”, czyli systematycznej zagłady ludności żydowskiej. Jej przeprowadzenie w generalnej guberni powierzono Odilo Globocnikowi, dowódcy SS i policji dystryktu lubelskiego. W ramach „Akcji Reinhardt” utworzono obozy masowej zagłady w Bełżcu, Sobiborze i Treblince a nadzór nad nimi objął Christian Wirth.
Obóz powstał w lipcu 1942 r. a wybudowany został przez więźniów sąsiedniego obozu pracy i przymusowych robotników z okolicy. Materiał do budowy zwożono z Warszawy, Sokołowa Podlaskiego i Kosowa Lackiego. Zmuszano też do tego okoliczne gminy żydowskie. Drutem kolczastym o wysokości 2,5 m. otoczono 17 ha gruntów leżących około pół kilometra od torów kolejowych i szosy. Do istniejącego już torowiska prowadzącego do żwirowni dobudowano nieduży boczny tor zakończony rampą rozładunkową. Oficjalnie nazywano go „SS-Sonderkomando Treblinka”, potocznie zaś – Treblinka II. Pierwszym komendantem był na początku doktor medycynyIrmfried Eberl, od sierpnia 1942 Frany Stangl a od sierpnia 1943 do listopadatego roku (całkowitej likwidacji obozu) – Kurt Franz zwany „lalką”. W sierpniu 1943 r. wybuchł bunt więźniów. Część z nich zdołała dostać się do zbrojowni, skąd wyniesiono broń (kilkadziesiąt karabinów, amunicję i granaty). Wymiana ognia ogarnęła wkrótce cały obóz. W trakcie powstania zginęło około 25 Niemców i 66 ukraińskich strażników oraz około 800 Żydów. Spalono większość pomieszczeń obozowych. Około 200 więźniom udało się uciec z płonącej Treblinki, jednak większość z nich poległa niemieckich żołnierzy, którzy ruszyli w pościg. Jeden z uciekinierów, Samuel Willenberg opisał po wojnie te zdarzenia w książce wspomnieniowej Bunt w Treblince.
Mimo trwającej dzień w dzień zagłady, komór gazowych, pieców krematoryjnych (starsi mieszkańcy okolicznych miejscowości do dziś mówią o niewyobrażalnym smrodzie dymu), które pochłonęły około 900 000 istnień żydowskich, obsługa obozu miała na jego terenie rozmaite wygody i rozrywki – m.in. niewielkie ZOO. Franz, ostatni komendant, album ze zdjęciami z miejsca swojej „pracy” nazwał Piękne czasy.
Na koniec warto dodać, iż mimo okrutnych restrykcji i kar jakie groziły za ukrywanie Żydów, w okolicy Treblinki (szczególnie traumatycznego sąsiedztwa) znalazło się wiele osób które takiej pomocy udzielały. Rodzina Jana Górala mieszkająca na skraju Kosowa, ukrywała grupę 12 Żydów.
Obecnie na terenie dawnego niemieckiego obozu zagłady Treblinka II mieści się Muzeum Walki i Męczeństwa, kierowane przez dr. Edwarda Kopówkę. W niewielkim gmachu można zobaczyć przestronną makietę obu obozów, zdjęcia archiwalne i szereg ilustrujących te okrutne czasy tablic, które odpowiednio przygotowują do wejścia na miejsce dawnej kaźni Żydów. Dodatkowym walorem Muzeum jest ekspozycja malarstwa Wolfganga Hergetha skupiona na postaci i tragicznej śmierci Janusza Korczaka.
Zabytki. Na terenie gminy istnieją pozostałości po niewielkich, ale charakterystycznych dla regionu zespołach ogrodowo dworkowych jak, np. Dębe Nowe (dwór murowany Feliksa Chróścickiego z 1903 r.), Tosie (dwór z początku XX w.), Nowa Wieś (drewniany dwór z 1 poł. XIX w.) choć niektóre są już niemal zrujnowane. Zobaczyć można także stary młyn wodny w Jakubikach oraz licznie reprezentowane w regionie dawne kapliczki i krzyże przydrożne, które pełniły w przeszłości różne funkcje: jedna z kapliczek w Wólce Okrąglik wskazuje miejsce dawnego cmentarza cholerycznego. Warto też zwrócić uwagę na krzyż w Olszewie przy drodze Kosów Lacki-Sterdyń; jego podstaw wymurowana jest z kamieni w kształcie okazałej półkuli, na której osadzony jest drewniany krzyż z metalową tabliczką podającą rok 1875. Ma on zapewne upamiętniać wydarzenia związane prześladowaniem Unitów.
Ciekawostką związaną z miejscowością jest też fakt, iż to właśnie w Kosowie mieszkał najdłużej żyjący weteran powstania styczniowego 1863 r. – ppor. Feliks Bartczuk ps. „Piast” (1846-1946). Był on człowiekiem godnym naśladowania i stawiania za wzór nawet w okresie II wojny światowej. Mimo sędziwego wieku nie stracił odwagi ani ducha patriotyzmu, popadł wręcz w obsesję na tle swego powstańczego umundurowania. Chodził w nim domu i po ulicach okupowanego miasteczka, mówiąc: „Niech ludzie widzą, że idzie polski oficer. Może podtrzyma to ich na duchu, bo Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska musi odzyskać niepodległość”. Nie nosił jedynie czapki, gdyż obawiał się, że jakiś Niemiec zrzuci mu ją z głowy i sprofanuje orła. Niemcy jednak nie zabronili mu nosić powstańczego umundurowania. On sam zaś wiedział, że dla Polaków stanowi żywy symbol ciągłości istnienia Polski.
Przez teren gminy przebiega jedna ze ścieżek przyrodniczych Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego: „Huta Gruszczyno-Treblinka”.
Autor : Artur Ziontek
Projekt „Jesteśmy razem” organizowany jest od 2010 roku przez Wojewodę Mazowieckiego oraz Muzeum Historii Żydów Polskich. Co roku w październiku na warsztatach w Kosowie Lackim spotyka się młodzież z Polski i Izraela, a samorządowcy zaproszeni są na panel poświęcony pamięci oraz ochronie dziedzictwa żydowskiego. Wszyscy uczestnicy spotkania wspólnie odwiedzają były obóz zagłady w Treblince i oddają hołd jego ofiarom.
W Treblince my żyjący znów jesteśmy razem z tymi, których życie przerwała Zagłada: ze wspaniałym pedagogiem Januszem Korczakiem i jego sierotami, z żydowskim krawcem z Białegostoku, którego jesionką mój dziadek wspominał jeszcze po czterdziestu latach, razem z pięcioletnią Sarą z Sokołowa , której życie gasło, zanim mogło się spełnić – jesteśmy razem z blisko milionem, większości anonimowych żydowskich mieszkańców setek miast i miasteczek Mazowsza, Podlasia, całej Polski i krajów niemal połowy Europy. Jesteśmy razem, by nie zapominając o zbrodni, pamiętać o wspólnym dziedzictwie blisko tysiącletniego zamieszkiwania społeczności żydowskiej na ziemiach Rzeczpospolitej. To dziedzictwo ubogacała różnorodność przenikających się kultur, religii i tradycji, nie tylko polskiej i żydowskiej, ale także białoruskiej, litewskiej, romskiej a nawet tatarskiej. Jesteśmy tu dziś razem, bo wierzymy, że nasze wspólne dziedzictwo oraz oparta na poznawaniu jego bogactwa przyjaźń i zrozumienie między młodymi ludźmi, stanowić będą najlepszą gwarancję, aby nigdy więcej nie powtórzyły się czasy Zagłady.
Jacek Kozłowski
Wojewoda Mazowiecki
Najważniejsza w tym projekcie jest możliwość spotkania się różnych osób, które tutaj odkrywają wspólny cel – oddanie hołdu ofiarom, ale także poznawanie łączącej je historii. Co roku w Kosowie Lackim i Treblince jesteśmy razem – Ocaleni, młodzież z różnych krajów, politycy, dyplomaci i samorządowcy, przedstawiciele instytucji kultury. To spotkanie jest dowodem na to, że możliwy jest dialog i wspólne działanie nawet w obliczu tak trudnych doświadczeń jak te, które przyniosła druga wojna światowa i Zagłada, które nadal są mocno obecne w naszej pamięci. Czerpiąc z historii budujemy wspólną przyszłość, opartą na wzajemnym zrozumieniu i szacunku.
Za każdym razem wracamy z sąd z przeświadczeniem, że mamy przyjaciół i partnerów, z którymi wspólnie dbamy o dziedzictwo polskich żydów i zachowanie w pamięci ludzi i miejsc, które były im bliskie. Potrzeba działania na tym polu jest widoczna podczas naszego spotkania , w które co roku angażuje się coraz więcej osób i instytucji. Wierzę, że każdy z nas zachowa je w pamięci i będzie ono dla nas motywacją do dalszej współpracy.
Zygmunt Stępiński
Zastępca Dyrektora
Muzeum Historii Żydów Polskich
Celem spotkania jest przełamywanie wzajemnych stereotypów wśród Polaków i Izraelczyków oraz zwiększenie świadomości uczestników projektu na temat roli Żydów w historii zarówno Polski, jak i lokalnych społeczności.
Współpraca z Ministerstwem Edukacji Izraela umożliwia młodym ludziom bezpośredni kontakt i wzajemne przełamywanie stereotypów.
Dzięki projektowi młodzież z Polski i Izraela może spotkać się i w bezpośredniej rozmowie bliżej poznać swoje kultury, zainteresowania, opinie. Podczas warsztatów, moderowanych przez edukatorów z Muzeum Historii Żydów Polskich, uczniowie dyskutują na tematy współczesne,
ale tez przyglądają się bliżej wspólnej historii. Dzięki razem spędzonemu czasowi mimo różnic, odkrywają podobieństwa, a nawiązane przyjaźnie kontynuują na odległość.
Projekt jest istotny zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i na poziomie lokalnym. W wydarzeniu uczestniczą przedstawiciele polskich instytucji samorządowych. Reprezentują oni gminy, których żydowskich mieszkańców wywieziono podczas wojny do obozu śmierci w Treblince. Spotkanie jest okazją do dyskusji na temat pracy nad lokalną pamięcią oraz problemów związanych z dbaniem o dziedzictwo żydowskie
w mniejszych miejscowościach, w których Żydzi stanowili znaczącą część przedwojennej społeczności.
Warsztaty, szkolenia oraz wspólny udział w uroczystościach w Treblince pozwalają uczestnikom spojrzeć na relację polsko-żydowskie w sposób nowoczesny, otwarty i pełen empatii.
My jako samorządowcy, którzy nie pamiętamy wojny ale jesteśmy tym pierwszym pokoleniem powojennym powinniśmy i mamy wilki obowiązek przekazywać to naszym dzieciom, naszym wnukom, żeby o tych miejscach historycznych , o tych miejscach kaźni pamiętać.
Jan Słomiak , Burmistrz Kosowa Lackiego
Ja pierwszy raz w życiu miałem możliwość rozmawiać z młodym Izraelczykiem. To przecież są potomkowie tych samych Żydów, którzy kiedyś byli sąsiadami naszych dziadków i pradziadków. Ich przodkowie tworzyli historię naszego kraju. Warto było ich poznać.
Uczestnik z Polski
Widzę wiele izraelskich wycieczek szkolnych przyjeżdżających do Polski i panuje generalna opinia o Polsce, że jest tu mrocznie i depresyjnie. Ale bycie tu na warsztatach i rozmowy z innymi otwierają oczy, że istnieje nie tylko negatywny wymiar tego przyjazdu.
Uczestniczka z Izraela
To spotkanie jest po to, abyśmy poznali naszych rówieśników z Polski i żebyśmy się przekonali, jak niewiele się różnimy, bo my, nastolatkowie, jesteśmy tacy sami, nie ma wielu różnic między nami.
Uczestniczka z Izraela
Pierwszy transport przybył do Treblinki 23 lipca 1942 roku. Na stację położoną w lasach nad Bugiem, niedaleko wsi Poniatowo, przy linii kolejowej Siedlce-Małkinia, wjeżdża pociąg złożony z 50-60 wagonów. Każdy z nich wypełniony jest ludźmi. Niemiecki oficer obwieszcza przybyłym
że dotarli do obozu przejściowego, gdzie wezmą prysznic, ich odzież będzie zdezynfekowana, po czym zostaną przetransportowani do obozów pracy.
Żydzi przechodzą na plac deportacyjny. Mężczyźni i kobiety są rozdzieleni, dzieci idą z kobietami. Nadzy więźniowie muszą opuścić baraki
i przejść wąską, ogrodzoną ścieżką do komór gazowych. Po zamknięciu komór z maszyn zaczyna wydostawać się trujący gaz. Po upływie
pół godziny stłoczeni w środku ludzie są martwi. Do wejścia przygotowana jest kolejna grupa...
Treblinka II- obóz zagłady w północna-wschodniej części Generalnego Gubernatorstwa, położony dziesięć metrów od stacji kolejowej w Małkini, na trasie z Warszawy do Białegostoku. Został założony latem 1942 roku jako część akcji Reinhardt- nazistowskiego planu zagłady żydów, głównie z terenu Generalnego Gubernatorstwa. Zginęły w nim setki Żydów z Warszawy i okolic, regionu radomskiego i lubelskiego, z okolic Białegostoku, a także m.in. z Czek, Słowacji, Macedonii, Austrii, Niemiec, Francji i Grecji. Liczbę ofiar szacuję się na blisko 900 tys.
W marcu 1943 roku niemieccy naziści rozpoczęli nieszczenienie wszystkich dowodów swojej zbrodniczej działalności. Treblinka była obozem zagłady, ale to też symbol żydowskiego oporu. 2 sierpnia 1943 roku wybuchł tu zbrojny bunt więźniowie podpalili obóz, niektórym udało się zbiec. Treblinkę zamknięto, a większość zabudowy obozowej rozebrano na początku października 1943. Ziemię zaorano i zasiano łubinem, zasadzono drzewa. Teren obozu przekształcony został w gospodarstwo rolne.
WE ARE TOGETHER - MEETING YOUTH FROM POLAND AND ISRAEL
Project “We Are Together” has been organized since 2010 by the provincial governor of Warsaw voivodeship and Museum of the History of Polish Jews. Every year the youth from Poland and Israel meet at workshops in Kosów Lacki; meantime the authorities are invited to a panel devoted to the commemoration and protection of Jewish heritage. All participants of the meeting visit the ex-Nazi camp in Treblinka and pay their respect to its victims.
In Treblinka we, alive, are together again, whose life was terminated by extermination: together with a wonderful pedagogue Janusz Korczak and his orphans, with a Jewish tailor from Białystok, whose coat my grandfather still remembered even after 40 years, together with a 5-year old Sara from Sokołów, whose life was terminated before it actually started. We are together with nearly 1 million in majority anonymous Jewish citizens from hundreds of cities and towns of Mazovia, Podlasie and the whole Poland and countries of nearly all Europe. We are together remembering the mutual heritage of nearly one-thousand-year long living Jewish community on the lands of Poland. This heritage was enriched by the variety of interpenetrating cultures, religions, traditions not only Polish and Jewish ones, but also Tatar and gypsy cultures and the cultures of Belarus and Lithuania. We are here today since we believe that our mutual heritage and both friendship and understanding based on learning about the richness of this heritage will become the best guarantee for the war not to be repeated again.
Jacek Kozłowski, Mazowiecki provincial governor
The most significant in this project is the opportunity for various people to meet, who here have a chance to discover a mutual aim while paying their respect to the victims but also learning their history. Every year in Kosów Lacki and Treblinka we are together: the survivors, the youth from different countries, politicians, diplomats and authorities, representatives of institutions of culture. This meeting is a proof that a dialogue and mutual actions are possible even after such dreadful historical events as the second world war and extermination. Deriving from the history we are building our mutual future based on mutual understanding and respect.
Every time we come back from here with a feeling that we have friends and partners with whom we mutually care about the heritage of Polish Jews and remembering the places and people who were close to them. The need for action in this field is visible during our meetings, in which more and more people and institutions are engaged every year. I believe that each of us will remember them and it will become motivation for us to mutual co-operation.
Zygmunt Stępinski vice director of Museum of the History of Polish Jews
The aim of the meeting is to break reciprocal stereotypes among both Polish and Israeli people and to raise awareness of project participants on the role of Jews in history of Poland as well as local communities.
Cooperation with Israeli Ministry of Education allows young people a direct contact and mutual breaking of stereotypes. Thanks to the project young people from Poland and Israel can meet and in direct discussion get to know their cultures, interests and opinions. During the workshops conducted by educators from Museum of the History of Polish Jews students discuss contemporary events but also take a closer look at their mutual history. Thanks to spending time together, despite so many obvious differences, young people discover similarities and keep in touch with their new friends.
The project is of great importance both internationally and locally. Representatives of Polish local governments take part in this project. They represent communities whose Jewish citizens were transported to the extermination camp in Treblinka during World War II. The meeting presents an opportunity to discuss local memories and problems connected with taking care of Jewish heritage in smaller towns, in which Jews made a significant part of ante-bellum community.
Workshops as well as mutual participation in celebrations in Treblinka allow participants to look at Polish-Jewish relations in a way which is modern, open and full of empathy.
We, as local authorities, who do not remember the war but are the first post-war generation should and we have a duty to show our children, grandchildren that places of historical importance and mass executions must be remembered.
Jan Słomiak, mayor of Kosów Lacki
It was my first opportunity to ever talk to young Israeli people. They are the offspring of those Jews who used to be our grandparents’ and great-grandparents’ neighbors. Their ancestors made history of our country. It was worth getting to know them.
A participant from Poland
I see many Israeli school trips coming to Poland and there is a general opinion that Poland is gloomy and depressive. However, being here, at the workshops and talking with others open our eyes that there is something more to this trip.
A participant from Israel
The aim of this meeting is for us to get to know our peers from Poland and find how little we differ, since we, teenagers, are the same and there are few differences between us.
Participant from Israel
The first transport came to Treblinka on 23 July 1942. A train containing 50-60 carriages arrives at the station located in the woods on the Bug River, not far from village Poniatowo, alongside Siedlce-Małkinia railway line. Each carriage is full of people. A Nazi soldier informs that they have come to the inter camp where they are going to take a shower, their clothes are going to be disinfected and later they will be transported to labor camps.
Jews come to the deportation square. Men and women are separated, children join women. Naked inmates must leave the barracks and walk along the narrow fenced path to gas chambers. After closing the chambers, poisonous gas starts to be emitted from machines. After half an hour people are dead. The next group is about to enter the chambers…
Treblinka II – extermination camp in north-east part of General Government, located 10 km away from the railway station in Małkinia, along the railway line from Warsaw to Białystok. It was set up in the summer of 1942 as a part of Reinhardt action – a Nazi plan to destroy Jews, mainly from the area of General Government. Hundreds of thousands Jews were killed there from the following areas: Warsaw and its surroundings, Radom, Lublin and Białystok regions but also from many countries: Czech, Slovakia, Macedonia, Austria, Germany, France and Greece. There were approximately 900 thousand victims.
In March of 1943 the Nazi started to destroy all documents which were the proof of their murders. Treblinka was an extermination camp but also a symbol of Jewish resistance. On 2 August of 1943 a rebellion broke out in the camp. Inmates set the camp on fire. Some managed to escape. Treblinka was closed and a majority of buildings were pulled down at the beginning of October 1943. The land was ploughed, lupine was sown, trees were planted. The area of the camp was transformed into a farm.
